Thema van de elfde poezieweek 26 januari tot 1 februari 2023 is Vriendschap. Dit thema heeft Donald Loose in 2020 de Socratesbeker opgeleverd met zijn boek ‘Over vriendschap. De praktische filosofie van Kant’. Het maken van vrienden en vooral het onderhouden van vriendschappen is voor veel mensen dagelijkse kost. Zowel plezierig en leuk als uitermate moeizaam en noodzakelijk. Wat is het verschil met kwaliteiten als respect, liefde, verwantschap en compassie?
Volgens een filosofische conventie kunnen we voor een eerste begrip bij de oude Aristoteles terecht. In zijn Nicomachus beschrijft hij drie inhoudelijke varianten in verschillende gradaties. We maken vrienden om iets gedaan te krijgen of om plezier mee te maken, of omdat we van hun goedheid houden. Voorwaarde is wel dat deze relatie wederzijds is bevestigd. Maar ook Aristoteles weet dat echte vriendschap redelijk zeldzaam is: het vereist veel tijd + intimiteit.
Een deel van deze overtuiging vinden we terug bij Kant vooral wat betreft de nuttige en plezierige kanten. Echter waar het de liefdevolle relatie aangaat, de enige echte vriendschap, maakt Kant zoals door Donald Loose behandeld, een voorbehoud. Op grond van het Kantiaanse en zogezegd prewetenschapsfilosofische inzicht dat we ‘de mens’ nooit helemaal kunnen kennen, zal ons medemenselijke vertrouwen altijd een vorm van onzekerheid in zich hebben. We respecteren deze onbekende factor in onze beste vrienden en zij, uiteraard wederzijds, respecteren deze onzekerheid ook bij ons. Hierdoor lijkt Loose’s interpretatie van Kant’s vriendschap deze tevens te ontdoen van al te liefdevolle idealen en vooral de rationele, deugdelijke, welwillende, intentie van de vriendschap te benadrukken.
Dat die welwillende liefde binnen een vriendelijke relatie bovendien aan pittige veranderingen onderhevig kan zijn, beschrijft Connie Palmen in haar essay ‘De Vriendschap’. Zij legt het accent precies op die twee aspecten van langdurige vriendschap, namelijk het grillige tijdsverloop met ingrijpende veranderingen en de soms ongelijke omgang met intimiteit. Palmen’s vriendschapsessay werd ook wel omschreven als een ‘Bildungsroman. Het volgt twee vrouwen in hun groei naar volwassenheid en autonomie, waarbij ook de fragiliteit van de relatie – in termen van afhankelijkheid- uitgediept wordt.
Tussen Aristoteles (4e eeuw BC), Immanuel Kant (18e eeuw) en Palmen (20e eeuw) staan de werken van Cicero (1e eeuw BC) en Montaigne (16e eeuw). In zijn essay Over Vriendschap schildert Michel de Montaigne verder met het idee van de ultieme vriendschap. Hij volgt Aristoteles in zijn codificering van kwaliteiten nut, plezier, goedheid maar maakt daarbij een duidelijk onderscheid tussen een lichamelijke en spirituele liefde. Bovendien vindt Montaigne dat je hierbij vooral uit eigen ervaring moet spreken. Zelf is hij tot over zijn oren verliefd op Étienne de La Boétie en noemt hem dan ook zijn beste en enige echte vriend. Hetgeen volgens hem betekent dat je in zo’n relatie alles, maar dan ook alles, voor deze – geestelijke – vriendschap overhebt. Het irritante is wel dat hij deze excellente, moreel goede en complete, spirituele vriendschap, anders dan Palmen beschrijft, voorbehouden acht aan het mannelijk geslacht. Maar het lijkt er sterk op dat niemand van bovengenoemden er aan twijfelt dat een ingoede vriendschap monogamie vooronderstelt.
Daarnaast zijn wel andersoortige vriendschappen – van het ‘tweede signatuur’ – bespreekbaar. Aristoteteles begon bijvoorbeeld meteen over het nuttige en aangename van vriendschappen in politieke kwesties. Immers bij vriendschappen gaat het om een moreel goed dat ook de basis zou moeten zijn van rechtszaken, van juiste uitspraken. Zonder nuttige vriendschappen, zonder een mate van gelijkheid en vertrouwen, is het lastig een gebiedsbestuur goed te laten functioneren. Die sociaal verantwoordelijke aanspreektoon wordt ook door Loose meegenomen en geherformuleerd in Kantiaanse zin als ideale deugd en daarmee ook ultieme vrijheidsnorm binnen de maatschappelijke samenhang. Dat mogelijke resultaat, bezien als vriendschappelijke probleem, wordt een stuk eenvoudiger ter discussie gesteld door meester Marcus Tullius Cicero. Inderdaad, schrijft hij in een dialoog als de persoon Laelius: de deugd is ten eerste heel belangrijk, maar vlak daarop is Vriendschap het allerbelangrijkst in de wereld. Maar let wel, voegt hij er aan toe, we hebben gewoon vrienden nodig, ook zonder die ideale eenkennige vriendschap die toch al moeilijk te vinden is. Bovendien kunnen we zelfs vriendschappelijke gevoelens ontwikkelen, ‘affectief’, voor mensen die we nooit ontmoet hebben. Of dingen, zoals boeken.
In 2019 maakt Sturgill Simpson als reactie op het gefnuikte ideaal in de wereldpolitiek een lied getiteld Make Art not Friends waarvan het op één na laatste vers luidt:
Oh, it’s getting hard to find a good friend
So close the door behind you
Before anymore come in
Nobody writes, nobody calls
Nobody bother ‘cause I’m over it all
Daar tegenover zien we in 2019 op het internet een advertentie verschijnen met de tekst Make Friends Not War, waarin het boxen in China wordt aangeprezen, met name voor vrouwen: “For the first time at the Military World Games, boxing will be open to women. Though it’s still controversial, most believe they can represent the spirit of today’s female soldier.”
In 2022 is er een hoop gedoe over de beeldende kunstmanifestatie Documenta 15 in Kassel. Hoewel het curatorenteam met medewerking van ruangrupa adverteert met de leus Make Friends Not Art, blijkt een dialoog lastig te organiseren. Er is sprake van een antisemitisch werk dat in de context van cultureel verschillend verleden niet tijdig geagendeerd is. Immers de werken zijn al eerder geëxposeerd en sinds 2019 is ruangrupa uitgebreid over haar doelstellingen aan het woord geweest.
Nog een keer Sturgill Simpson in het 8e, laatste, vers:
Face in the mirror, all skin and bones
Bloodshot eyes and a heart of stone
Never again, rather be alone
Think I’m gonna just stay home
And make art, not friends
Referenties:
Cgtn.com; azlyrics.com; select.art.br; gutenberg.org; perseus.tufts.eu; bijnaderinzien.com; news.cgtn.com, atheneum.nl; details op aanvraag.
MetaForum Assen 
Geef een reactie